گروه تاریخ- هادی مصدق: تاریخ پر فراز و نشیب ایران پر است از حوادث تلخ و شیرین و درس های عبرت آمیز. در این میان، حوادث پیرامون نهضت ملی شدن صنعت نفت یکی از مهمترین آنها می باشد. تلاشهای مردمی که با رهبری آیت الله کاشانی و دکتر مصدق و مجاهدتهای فدائیان اسلام منجر به ملی شدن صنعت نفت شد و برگ زرین دیگری درتاریخ مقاومت ملت ایران به جا گذاشت.

 در این زمینه پیرامون نقش هر یک از عوامل و شخصیتهای مطرح آن زمان بحث و جدل های فراوانی بیان شده است. برخی متعصبانه به انکار نقش آیت الله کاشانی پرداخته و انحصار طلبانه قصد بلوکه کردن پیروزیهای این دوران را به نفع گروه خود دارند و برخی دیگر تمامی شکستهای نهضت را به گردن دکتر مصدق و اشتباهات وی می اندازند.

 این نوشتار با انگیزه گشودن بابی برای یافتن پاسخ به پرسشهایی خالی از ابهام پیرامون عملکرد دکتر مصدق و علل شکست نهضت ملی شدن نهضت نفت، سؤالات 15 گانه ای را فرارو دارد:

 1. در حالی که نهضت نفت خود را مرهون مجاهدت تمامی گروه ها می داند (پیشنهاد طرح از دکتر فاطمی، حمایت های مردمی با رهبری آیت الله کاشانی و ضمانت اجرایی آن با اعدامهای انقلابی فدائیان اسلام)، به چه دلیل نقش پیگیری های حقوقی دکتر مصدق را پررنگ ترین قسمت دانسته و نهضت را به وی محدود می کنیم؟

 2. اصرار ویژه روشنفکران و ملی گراها بر معرفی دکتر مصدق به عنوان سمبل ملی گرایی و وطن دوستی، با این سوال روبرو می شود که در میان شخصیتهای بزرگی که هر یک با ایثار جان، وطن دوستی خود را به اثبات رسانیده اند (چه ازگروههای مذهبی و چه غیرمذهبی) چرا این مدال افتخار را برازنده دکتر مصدق می دانید؟ شخصیتی که بیشترین افتخار وی مبارزه کلامی، و آن هم تحت مصونیت قضایی نمایندگی مجلس بوده است.

 علاوه بر این، نگاهی به تقریرات دکتر مصدق به وضوح مشخص می کند که خود او، علاقه خاصی به کسب این مدال ندارد؛ آنجا که درتقریراتش از سفر به سوئیس و قصد اخذ تابعیت آن کشور می نویسد:

 "متجاوز از یک سال در سوئیس بودم ...موقعی تصمیم گرفتم برای تصفیه کارهای خود به ایران بیایم و بعد از ایران بکلی ترک علاقه کنم..." (تقریرات ص51)

 وی از کشور سوئیس در خواست تابعیت می کند، آنچنانکه روزنامه «کوریو، مورخ 18 ژانویه 1951» می نویسد: "دکتر مصدق از دولت سوئیس تقاضای پناهندگی و ترک تابعیت ایران را کرده است که به علت عدم پذیرش تابعیتش، مجبور به ترک سوئیس و مراجعت به ایران شده است."

 این مطلب در اکثر روزنامه های کشور در 20 اردیبهشت 1331، زمانی که مصدق در اوج قدرت بود، ترجمه و به چاپ رسید.

 شاید آنجا که امام خمینی(ره) نیز در بیانی ملی گرا بودن برخی افراد را هم زیر سوال می برند، بر پایه همین مستندات باشد.

3. آیا اساساً اذهان عمومی می پذیرند که شخصیتی که اصالتاً شاهزاده بوده (فرزندِ نوه دختری ناصر الدین شاه) و از طرف مظفرالدین شاه لقب مصدق السلطنه را کسب و به اتکای موقعیت خانوادگی به برخی مناصب بالای حکومتی (درحد فرماندار ومعاونت وزیر و...) رسیده و درافتخارات خود بوسیدن دست ثریا(همسرشاه)، سرکوب قیام مردم تنگستان (درزمان فرمانداری فارس) و... را ثبت کرده، صلاحیت کسب مدال سمبل ملی گرایی را داشته باشد؟

 4. آیا تلاشهای دکتر مصدق برای به قدرت رسیدن رضاخان قابل توجیه است؟

 از جمله آن تلاش ها موارد زیر قابل اشاره است:

 الف- همراهی با گروهی از نمایندگان مجلس در دلجویی از رضاخان (که به قصد فریب مردم با حالت قهر به یکی از روستاهای اطراف سفر کرده بود) و دعوت مجدد وی به قدرت.

 ب- عدم عضویت در گروه اقلیت مجلس که شهید آیت الله مدرس برای مخالفت با زیاده خواهی های رضاخان تشیکل داده بود.

 ج- عدم ترک مجلس به هنگام رأی گیری برای تغییر سلطنت (شهید آیت الله مدرس و دیگر مخالفان با توجه به غیر قانونی بودن این اقدام، مجلس را به نشانه اعتراض ترک کردند) و ایراد سخنرانی صوری در مخالفت با پادشاهی رضاخان.

 5. هنگامی که تلاشها برای نهضت ملی شدن صنعت نفت به بن بست رسید، رهبران جبهه ملی و گروه فدائیان اسلام و نمایندگان آیت الله کاشانی برای برون رفت از این وضعیت در جلسه ای گرد هم آمده و به توافق می رسند که فدائیان اسلام خطر را به جان خریده و با اعدام انقلابی رزم آرا (نخست وزیر وقت و مخالف اصلی نهضت) راه را هموار کرده و در مقابل، چنانچه افراد جبهه ملی به قدرت رسیدند، اولاً قدرت دربار را از بین ببرند و ثانیاً دستورات اسلام را به اجرا گذارند.

 فدائیان اسلام با اعدام انقلابی رزم آرا، بزرگترین سد مقابل نهضت را برداشته و با این عمل آنچنان رعبی بر اریکه قدرت انداختند که چند روز بعد، طرح ملی شدن صنعت نفت که ماهها به حالت مسکوت در آمده بود، با رأی قاطع 100درصدی نمایندگانی که قبلاً طرح را به بایگانی فرستاده بودند، به تصویب رسید.

چند روز بعد نیز هنگامی که شاه، حسین اعلاء را به نخست وزیری انتخاب کرد، باز این نامه تهدید آمیز شهید نواب صفوی بود که او را وادار به استعفا کرد و فضا را به سمتی پیش برد که هیچ شخصیت دیگری جرأت تکیه بر این مسند را نداشت و در این موقعیت بود که مجلس توانست رأی به نخست وزیری مصدق دهد.

 با توجه به مباحث بیان شده قابل تأمل است که چرا دکتر مصدق هنگامی که به قدرت رسید دفعتاً همه تعهدات خود را به فراموشی سپرد و نه تنها به اجرای دستورات اسلام نپرداخت بلکه بر عکس، به کلی نقش فدائیان اسلام را که منجر به قدرت رسیدن وی شده بودند، نادیده گرفت و علاوه بر آن، در یک اقدام کاملاً حیرت انگیز دستور به دستگیری اعضاء این گروه به بهانه، قصد مراقبت از جانشان! را کرد؟

 6. تمامی تحلیلگران تاریخ، در بیان دلایل شکست نهضت، اختلاف آیت الله کاشانی و دکتر مصدق را در زمره مهمترین دلایل بیان می کنند. چه کسانی این اختلافات را پدید آورده و به آن دامن زدند؟ نقش روزنامه های دولتی که توسط همفکران دکتر مصدق اداره می شد، چه بود؟ هتک حرمت ها و حمله به منزل آیت الله کاشانی توسط چه گروههایی برنامه ریزی شده بود؟ گروههای فشاری که آیت الله کاشانی را مجبور به ترک مجلس کردند، از کجا خط دهی می شدند؟ و...

 7. چرا پس از آنکه دکتر مصدق با مخالفت شاه در واگذاری پست وزارت دفاع روبرو شد، بدون هیچ هماهنگی و مشورتی با نیروهای دیگر ناگهان مسئولیت را ترک کرد؟ آیا احتمال از دست رفتن کل دستاوردهای نهضت را نمی داد؟ سوال مهمتر: چرا هنگامی که آیت الله کاشانی فرمان جهاد صادر کرد و خود در رأس آنها کفن پوش به میدان آمد و مصدق را به قدرت بازگرداند، به جای مجازات عوامل کشتار، با مسامحه با آنها برخورد شد و حیرت انگیزتر آنکه مصدق سرپرستی وزارت دفاع را نیز به سرلشکر وثوق الدوله (فرمانده نظامیان، در سرکوب قیام 30 تیر) واگذار کرد؟

8. درحالیکه طبق قانون اساسی در صورت انحلال مجلس، اختیار قانونی عزل نخست وزیری به شاه واگذار می شود، مصدق با چه توجیهی این اشتباه بزرگ را مرتکب شد و با یک انتخابات صوری (که آیت الله کاشانی آن را تحریم کرده و علاوه برآن فضا به نحوی شکل داده شده بود که کسی جرأت مخالفت با عدم انحلال را نداشت) مجلس را منحل و دست شاه را برای برکناری خود بازگذاشت؟ فقط به استناد اینکه نمایندگان مردم (همانهایی که رأی به نخست وزیری وی داده بودند) با برخی اقدامات وی مخالفت کرده اند؟ آیا دکتر مصدق گمان می کرد که حال که به مسند نخست وزیری تکیه زده، همگان باید از او تبعیت کنند؟ آیا مدعیان جامعه چند صدایی این اقدام را یک عمل دموکراتیک می دانند یا اقدامی خودسرانه و تمامیت خواهانه که به قصد تسلط کامل بر قدرت انجام شد؟

 9. آن هنگام که دکتر مصدق علاوه بر پست نخست وزیری، وزارت دفاع و سرپرستی نیروهای نظامی را نیز بر عهده داشت، بهترین موقعیت بود که با حمایت های مردمی کار را یکسره و طعم شیرین پیروزی نهایی را به کام مردم بچشاند و پایه های یک حکومت کاملاً مردمی را پی ریزی کند اما به گفته خود او، وی به دلیل قسمی که درهنگام نخست وزیری در حمایت از شاه و حفظ حاکمیت خورده بود، از این اقدام خودداری می کرد.

 این در حالیست که بنا بر شواهد تاریخی و طبق تقریرات وی، ایشان اساساً رابطه ای با مذهب نداشته و قسم وی نیز براساس یک روال قانونی سمبلیک بوده است. با این حال و با فرض تقید مصدق به قسم نخست وزیری، او می توانست با اجازه کسب از مرجع تقلید زمان، با هدف آزادی مردم قسم خود را بشکند اما متأسفانه مصدق نتیجه اشتباهِ قانون گرایی بیش از حد و سستی اقدام خود را در روز 28 مرداد سال 32 بر جسد نهضت به نظاره نشست.

 10. چرا در روز مه آلود 27 مرداد که فضا کاملاً مشکوک به نظر می رسید، مصدق نامه آیت الله کاشانی مبنی بر احتمال کودتا و آمادگی ایشان برای یاری دولت را نادیده گرفت و خود نیز اقدامی پیشگیرانه انجام نداد؟

 11. نحوه انتصابات دکتر مصدق در وزارت دفاع چگونه بود و چرا باید ارتشی که اختیار آن تحت کنترل او می بود، بر علیه دولت کودتا کند؟ درخوشبینانه ترین حالت مجبوریم که آن را به پای اشتباهات وی بنهیم.

 12. در مسیر چند ساله نهضت، افراد زیادی از گروههای مختلف امید خود را به نهضت و شخص دکتر مصدق از دست داده و به مخالفان وی تبدیل شدند. در میان این جمع می توان به برخی همفکران مصدق که از اعضاء برجسته جبهه ملی نیز بودند، اشاره کرد. دکتر بقایی و یا دکتر حسین مکی که درکتاب تاریخ خود، مصدق را چهره نفوذی امریکا معرفی کرد، از این قبیلند. عملکرد مصدق، چگونه منجر به اینگونه برداشتها از سوی همفکرانش شد؟

 13. پس از کودتای ننگین 28 مرداد، مصدق محاکمه و به زادگاهش تبعید شد اما از آن پس، هیچ فعالیت خاصی انجام نداد و حتی در کشتار هولناک 15 خرداد 42 را نیز که تمامی اقشار و گروهها به محکومیت آن پرداختند، حتی با صدور یک بیانیه ساده در حمایت از قیام مردمی همراهی نکرد. موضع وی در قبال نهضت جدید چه بود؟

 14. بسیاری از افرادی که بعداً خیانت آنها به اثبات رسید، از حامیان مصدق بوده و الگوی خود را دکتر مصدق معرفی می کردند. افرادی چون ابوالحسن بنی صدر و یا شخصیتی همچون شاپور بختیار که شخصاً از دست دکتر مصدق نامه تأسیس جبهه ملی دوم را گرفته بود و همواره درتمامی مصاحبه های وی قاب بزرگی از تصویر مصدق را در پشت سرش به نظاره می رفتی.

 آیا این افراد لیاقت شاگردی دکتر مصدق را داشتند و آیا مصدق در حمایت از این افراد، اشتباه نکرده است؟ خسرانهایی که ملت به اعتبار او در اعتماد به این افراد متحمل شد را، چه کسی پاسخگوست؟

 15. نگاهی گذرا به موضع گیری های برخی افراد که مردم نسبت به صداقت آنها اطمینان دارند، بار دیگر انسان را پیرامون شخصیت دکتر مصدق به فکر فرو می برد:

 ضرباتی که امام خمینی (ره) از آن به عنوان سیلی یاد می‌کنند:

 «ما چقدر سیلی از این ملیت خوردیم، من نمی‌خواهم بگویم که در زمان ملیت، در زمان آن کسی که این همه از آن تعریف می‌کنند، چه سیلی به ما زد آن آدم» (حسن آیت)‌

 شهید مدرس (ره) در خصوص مصدق می‌گوید: «سیاست، علمی است مانند علوم دیگر و هر مرد سیاسی باید آنرا طی کند و یکی بعد از دیگری آن مدارج را بپیماید. پایه و کلاس اول سیاست، عوام‌فریبی است و من با نبوغ و دهایی که در آقای مصدق السلطنه سراغ دارم یقین دارم که ایشان همیشه در کلاس‌ اول سیاستمداری خواهد ماند و به کلاس دوم هر گز ارتقا پیدا نخواهد کرد. عمر من کفاف نمی‌دهد ولی مردم ایران و شما نمایندگان ملت بیست سال بعد از این خواهید دید که این مصدق‌السلطنه در همان کلاس اول باقی است و آنروز تصدیق خواهید کرد که سید حسن مدرس در شناختن مصدق السلطنه اشتباه نکرده است». (مجتبی سلطانی)

 علت این موضع گیری ها در قبال مصدق چیست؟ آیا می توان این اشخاص را نیز متهم به ناآگاهی و یا کینه توزی کرد؟ یا آنکه بهتر است چشم گشوده بر واقعیات و فارغ از تعصبات، درکنار تعریف و تمجیدهای فراوان، به نقاط ضعف افراد نیز توجه شود. این البته در مقام انکار تلاشای دکتر مصدق نیست و ارج نهادن به مبارزان راه آزادی لازم است اما این نوشتار، کنکاشی در بیان برخی از اشتباهات مصدق  به منظور رصد صحیح تر و یافتن جایگاه مناسب ارزشی در میان دیگر بزرگان است؛ بزرگانی که هرچند در این راه جان خود را تقدیم کردند اما بنا به دلایلی مبغوض برخی تاریخ نگاران و رسانه ها واقع شده و گویا تمامی صفات نیک فقط و فقط منحصر در یک شخص می باشد.

 منابع:

 نقش روشنفکران وابسته، انتشارت: موسسه فرهنگی قدر ولایت

 تقریرات ص51.

 محمدعلی صدرشیرازی، بازشناسی چهره واقعی دکتر مصدق

 دکتر مصدق و نطق‌های تاریخی او ـ حسین مکی

 تاریخ 20 ساله ایران، حسین مکی

 نگرشی کوتاه بر نهضت ملی ایران، شهید حسن آیت‌، دفتر انتشارات اسلامی

 خط سازش، مجتبی سلطانی، سازمان تبلیغات اسلامی